لیمو ترش

لیموترش
مقدمه
لیموترش گیاهی است از خانواده نارنج و از تیره مرکبات Rutaceae که دارای سه نوع است: میوه ترش، میوه میخوش و میوه شیرین که لیمو شیرین نامیده می شود. طبیعت این گیاه سرد و تر است [1]. کاشت لیمو ترش (لیمو عمانی) به عنوان اولین رقم مرکبات اسیدي کشور از اهمیت اقتصادي بالایی برخوردار است و تولید آن در استان هاي جنوبی کشور نقش مهمی در اشتغال زایی و درآمد خانوار دارد. ایران در حال حاضر مقام اول را در تولید این محصول باغی در بین کشورهاي حوزه مدیترانه به خود اختصاص داده است [2].

تاریخچه
لیموترش در اوایل قرن اول میلادی در اطراف مدیترانه کشت شده است. لیمو زمانی به قدری نادر بود که به عنوان هدیه به پادشاهان عرضه می شد. هند با تولید حدود ۱۶ درصد لیمو در صدر کل تولید جهان قرار دارد و بزرگ‌ ترین تولید کننده لیموترش در جهان به شمار می آید. پس از آن به‌ترتیب کشورهای مکزیک، آرژانتین، برزیل و اسپانیا تولید کننده آن می ‌باشند [3]. انواع لیموترش شامل لیمو سنگی و لیمو عمانی از روزگاران پیشین شهرت جهانی داشته است و در مسافرت هاي دریایی که مدتی کارکنان کشتی ها دسترسی به ویتامین C که ناشی از کمبود ویتامین میوه ها و سبزيجات تازه نداشتند، مصرف لیمو ترش جان آنها را نجات می داده است. طی سالها طبق قانون تمام کشتی هاي انگلیسی مؤظف بودند که براي مصرف هریک از کارکنان کشتی ها که بیش از ده روز در سفر دریاي بودند روزانه 30 گرم آب لیمو ترش در کشتی تأمین نمایند. به این دلیل است که به انگلیسی ها لقب لایمیس (لیمو ترشی) داده اند [4]. تولید لیمو عمانی برای استخراج عصاره و اسانس یکی از صنایع بزرگ در جزایر حوزه کارائیب به شمار می رود. جامائیکا، گرانادا، ترینیداد و توباگو، گویان و جمهوری دومینیکن جزء صادر کنندگان عمده اسانس لیمو عمانی هستند [5].

مشخصات
لیمو عمانی یا لیمو امانی [5] و یا لیمو مکزیکی با نام علمی Citrus aurantifolia (Chritm.) Swingle گونه ای از لیمو ترش است که به انگلیسی Lime و درخت آن را Lime tree گویند [4]. در مالزی به لیموعمانی Limau nipis گفته می شود که به معنی لیموی نازک می باشد [5]. درختچه کوچکی است با خارهاي کوتاه و تیز و برگهایی به طول 7-5 سانتیمتر با دمبرگ کوتاه. گلهاي آن سفید و روي محور به طور گروهی دیده می شود. میوه آن کروی و 6-3 سانتی متر قطر دارد. گیاهی همیشه سبز است از جنس مرکبات که خاردار بوده و دارای برگ های صاف و معطر و نیز گل های سفید کوچکی است که به میوه تبدیل می‌شوند. دارای رایحه ای تلخ، چمن مانند، تازه، دارای زمینه میوه ای و بسیار تند و تیز است [6]. لیمو عمانی درختی کوچک، بدون کرک با برگ ها بیضوی-مستطیلی نوک کند یا گاهی با رأس گرد و دمبرگ کوتاه. لیمو عمانی با قطعات 10 تایی مشاهده می شود و با پوست کمی ناهموار، بسیار ترش است و گوشت میوه آن به رنگ سبز است [7]. لیمو عمانی تازه، رنگ خردلی داشته و بسیار ترش است بطوری که تازه اش را معمولا نمی توان به تنهایی مصرف کرد بنابراین آن را در آفتاب خشک می کنند تا داخل آن به رنگ سیاه درآید و رنگ پوسته خارجی آن از زرد قهوه ای تا سیاه است [5]. امروزه لیمو عمانی به لیموی خشک گفته می شود، اگر چه از عمان نیامده باشد. این لیمو دو نوع است: لیمو عمانی سیاه و لیمو عمانی زرد. لیمو عمانی از نوعی لیموهای ترش کوچک یا بزرگ آبلیمو گیری تهیه می شود و طی فرآیند خشک شدن از رنگ مایل به زرد و سبز به رنگ قهوه ای تیره یا سوخته تبدیل می شود. معمولا رنگ لیمو عمانی آفتاب خشک، قهوه ای روشن و داخل آن سیاه رنگ است. هر چه لیمو عمانی درشت تر و تیره تر باشد از مرغوبیت و کیفیت بالاتری برخوردار است. لیمو عمانی تازه خشک شده بیشتر به رنگ خردلی و بسیار ترش است. با توجه به این که این روزها انواع متفاوتی از لیمو عمانی در بازار وجود دارد، گفته می شود لیموهای به رنگ سفید، چینی هستند. لیمو عمانی در مقایسه با لیمو ترش خواص یکسانی دارد و پس از خشک شدن 70 تا 80 درصد خواص آن باقی می ماند بجز ویتامین c که مقدار آن در لیموی تازه بیشتر است. نوعی لیموی زرد کمرنگ هم وجود دارد که لیموی سفید نامیده می شود.
لیمو سنگی با نام علمی Citrus limon (L.) Burm .f که به انگلیسی Lemon، Galgal وHill Lemons نامیده می شود. میوه درختی است که درخت آن را به انگلیسی به آنLemon می گویند [4]. لیمو ترش درختی است به ارتفاع 5-4 متر، داراي شاخه هاي منشعب و زاویه دار و گاهی داراي تیغ هاي تیز و برگهاي آن به رنگ سبز مایل به سرخی کامل کمی دندانه دار با دمبرگ هاي بالدار ولی بالهاي آن نامحسوس که تقریبا از بین رفته و کوچک شده است. گوشت داخل میوه سفید مایل به زرد و ضخیم است. پوست میوه نازك و داراي غده هاي زیادي است که پر از یک اسانس با بوي نافذي می باشد. دانه هاي آن داخل میوه، زرد رنگ و تلخ، قاچ هاي میوه که از 11-6 عدد می باشد پر از شیره ترش خیلی اسیدي است. نوعی از لیوترش که در شمال کاشته میشود “تغان” نامیده می شود. برگ ها تخم مرغی، نوک تیز، دارای حاشیه ای مختصرا دندانه دار و دمبرگی استوانه ای هستند. سطح بالایی برگ به رنگ سبز تیره و براق و سطح پایین آن مات است. برگ ها دارای تعدادی غده کوچک و شفاف غنی از اسانس هستند [8]. قطعات داخلی میوه لیمو سنگی 10-8 تایی و بسیار ترش هستند [9]. این گیاه بصورت درختان کوچک و همیشه سبز است [10].

لیمو سنگی [11]. لیمو عمانی [12].

دامنه انتشار
از جمله تولید کنندگان اصلی لیمو عمانی فلوریدا، کوبا و آمریکای مرکزی می‌ باشند [6]. مناطق جیرفت و کهنوج در کرمان و بخشهایی در استان هاي سیستان و بلوچستان، هرمزگان و فارس از مراکز اصلی کشت لیمو عمانی در کشور محسوب می شوند. جهرم در استان فارس از شهرهایی است که وسعت زیادی از باغات مرکبات آن متعلق به لیمو ترش است که غالب لیمو ترش آن از نوع لیمو عمانی است. شهرستان جهرم به‌عنوان یکی از قطب‌های مهم تولید لیموترش محسوب می شود [13]. گیاه لیمو عمانی بومی آسیای جنوبی بوده و در آمریکا و آمریکای لاتین نیز کشت می شود. بهترین نوع لیمو عمانی در مناطق مختلف جنوب و جنوب شرقی ایران مانند بندرعباس، میناب، جهرم و شیراز و صادراتی آن در اردن پرورش می یابد [5].
منشاء اصلی لیمو سنگی هندوستان است و در جنوب اروپا بخصوص اسپانیا، پرتغال [8] و همچنین در تایوان نیز می روید [4]. این محصول اغلب در نقاط نیمه گرم دنیا کشت می گردد [10]. لیمو سنگی در مناطق جنوبی ایران و گاهی در شمال ایران نیز کشت می شود [9]. در ایران ارقام مختلف آن کاشته می شود. بیشتر لیمو ترش دنیا در حال حاضر از منطقه سیسیل ایتالیا و کالابر به دست می آید [4].

خواص
میوه لیمو عمانی خنک کننده، اشتهاآور، ضدعفونی کننده، مقوي معده و قطع قیهاي صفراوي است [4]. لیمو عمانی منبع غنی ویتامین c بوده [6] و آب آن مقوی، قابض، مدر در دردهای کبدی، محرک هضم غذا و درمانی برای خونریزی های داخلی، بواسیر، تپش قلب، سردرد، سرفه های تشنجی، روماتیسم، التهاب مفاصل، ریزش مو و نفس بدبو است [7].
از مهمترین ترکیبات موجود در لیمو سنگی ویتامین ها بخصوص ویتامین های گروه B (B1, B2, B3) و ویتامین های PP ,C ,A هستند. ویتامین های گروه B نقش اساسی در تغذیه و تعادل دستگاه عصبی دارند. ویتامین های مذکور نقش مهمی در رشد و نمو و همچنین حفظ طراوت پوست دارند. ویتامین C بر عملکرد غدد درون ریز موثر است. ویتامین PP عامل حفاظت عروق می باشد. لیمو سنگی باکتری کش، گند زدا، فعال کننده گلبول های سفید و افزایش دهنده قدرت دفاعی بدن، طراوت بخش، تب بر، مقوی دستگاه عصبی و اعصاب سمپاتیک، مقوی قلب، قلیایی کننده، مدر، ضد روماتیسم، ضد نقرس، ضد ورم مفاصل، آرامبخش، ضد اسید معده، پیشگیری کننده از پیری زودرس، کاهنده قوام بیش از حد خون، کاهنده فشارخون و تصفیه کننده خون است [8].

کاربرد
لیمو عمانی در غرب به طور وسیعی در آشپزی مورد استفاده قرار می گیرد [6]. در هندوستان میوه ترشی (شور) گذشته آن برای تسکین سوءهاضمه خورده می شود [7]. در مالزی میوه های لیمو عمانی را پس از نمک زدن در سرکه قرار می دهند و با آن یک ترشی محلی تهیه می کنند. از کنسانتره لیمو عمانی در تهیه انواع نوشابه ها، شیرینی سازی، بستنی، شربت و سایر محصولات در صنایع غذایی استفاده می شود. در فیلیپین از پوست های خرد شده لیمو عمانی مخلوط با نارگیل و شیر نارگیل یک دسر شیرین تهیه و مصرف می شود. لیمو عمانی معمولا در طبخ خورش های ایرانی (قورمه سبزی و قیمه) استفاده می شود. لیمو ها را پیش از ریختن در غذا سوراخ کرده، شکسته یا خرد می کنند. در کشورهای دیگر گاهی آنها را به شکل گرد کوبیده به خوراک های حاوی برنج اضافه می کنند. در خوراک خلیجی پر ادویه ای با نام بهارات یا کبسا از این محصول در کشورهای عرب همسایه همچون عراق، کویت و بحرین استفاده می شود. از لیمو عمانی یا سیاه در تهیه انواع خورش ها، غذاهای دارای انواع گوشت ها (ماهی و گوشت قرمز) استفاده می شود. لیمو عمانی پس از پخته شدن نرم تر و خوش طعم تر می شود. از پودر لیمو عمانی در کشورهای عربی به عنوان یکی از اجزای ادویه مخلوط استفاده می شود. لیمو عمانی طعمی ترش و عطری مانند مرکبات دارد. در نیوزلند از لیمو عمانی برای تهیه مارمالاد و مربا استفاده می شود. لیمو عمانی به عنوان چاشنی در غذاهای خاورمیانه ای به خصوص ایرانی استفاده می شود، لیمو عمانی بصورت گرد کوبیده شده یا درسته عرضه می شود [5]. لیمو عمانی سیاه را معمولا در غذاهای سبز (مانند قرمه سبزی و آبگوشت بزباش) به کار می برند و لیمو عمانی زرد را در غذاهای زرد، مانند خورش قیمه و آبگوشت ساده.
روغن فرار حاصل از میوه های لیمو سنگی در صنایع غذایی و دارویی به عنوان معطر کننده، ضد نفخ، مقوی معده و … مصرف می گردد [14]. پوست لیمو سنگی را به عنوان اشتها آور و به عنوان ادویه نیز به کار می‌برند. همچنین جهت خوش طعم کردن مشروبات غیر الکلی و الکلی مورد استفاده قرار می دهند [10]. از آب لیمو برای گندزدایی آبهای مشکوک (آب 1 عدد لیمو برای 1 لیتر آب)، گوشت ها و ماهی های مشکوک به کهنگی استفاده می شود [8]. در هندوستان از لیموترش همراه آب و عسل به عنوان یک نوشابه صبحگاهی استفاده می شود که نوشابه مفرح و مفیدي است [4]. یکی از راه های مزه دار کردن گوشت و میگو استفاده از لیمو ترش همراه سیر و نمک است. سیر را در هاونگ کوبیده و به آن نمک باید زد تا به صورت خمیر دربیاید، سپس لیمو سنگی را باید فشرد تا آب آن گرفته شود و به مخلوط اضافه گردد، سپس گوشت یا میگو را در این مواد خوابانده و گریل می شود. این روش برای سبک و خوش طعم کردن و ترد کردن گوشت بکار می رود. از آب لیمو ترش می توان در سس سالاد و پخت و پز به جای سرکه استفاده کرد، در سس سالاد جایگزین ارزان تر و سالم تری می باشد. از لیمو برای طعم دادن به نوشیدنی ها استفاده می شود. گاهی اوقات که برای یک دستور غذایی احتیاج به نصف برش لیمو است و مابقی آن مورد استفاده قرار نمی گیرد می توان لیمو را در قالب های یخ قرار داد تا یخ بزند و سپس به راحتی می توان از یک یا دو یخ برای طعم دار کردن آب، کوکتل، چای و … استفاده کرد. همچنین می توان پوست آن را رنده و به جای چاشنی لیمو استفاده کرد. در پخت کیک نیز می توان پوست لیمو تازه را رنده کرد و مقداری از آن را به مایه کیک اضافه نمود. معمولا لیمو به جهت داشتن عطر خاص برای پخت کیک و انواع شیرینی مورد استفاده قرار می گیرد. برای کاهش مصرف سدیم، می توان لیموی تازه را روی سالادها، سبزیجات بخارپز و سوپ ها استفاده کرد [3]. در واقع با استفاده از لیمو ترش بجای نمک اضافه می توان به تقویت و بهتر کردن مزه دستور پخت غذاها پرداخت که در پخت بسیاری از غذاها فوق العاده عمل می کند. قبل از اینکه لیمو بریده شود، می توان از پوست آن برای طعم سس سالاد یا کوکتل ها استفاده کرد [15]. از پوست خشک شده لیمو برای چاشنی غذاها می توان استفاده کرد. باید از لیموترش‌های زرد رنگ و درشت استفاده شود، ابتدا باید لیمو‌ها را به خوبی شسته و خشک کرد. سپس با پوست کن یا چاقو پوست زرد رنگ از آن جدا گردد. قسمت‌های سفید باعث تلخی آن می‌شود، پس پوست زرد را باید به صورت سطحی و نازک برش زد به صورتی که قسمت سفید همراه آن نباشد. پوست‌ها را می توان روی دستگاه خشک کن قرار داد، حدود ۱۰ تا ۱۲ ساعت طول خواهد کشید که پوست‌های لیمو روی این دستگاه با درجه ۹۵ خشک شوند. می توان پوست‌ها را هم داخل یک سینی گذاشته و آن را در هوای آزاد زیر نور آفتاب قرار داد تا به مرور خشک شوند. یک راه دیگر برای خشک کردن آن‌ها استفاده از دمای پایین فر یا مایکروفر است. هنگامی که پوست لیمو خشک شود نمی‌توان به راحتی آن‌ها را خم کرد و پوست در اثر فشار آوردن شکسته می‌شود. در این هنگام پوست لیمو آماده شده است. از این پوست‌های خشک شده می توان در غذا‌ها برای بهتر شدن مزه و طعم استفاده کرد. می‌توان داخل غذا‌ها و سبزیجاتی که مزه دار شده و داخل فر قرار می‌ گیرند از این لیمو‌های خشک شده ریخته و عطر و طعم آن‌ها را بهتر کرد. یک روش دیگر پودر کردن پوست‌های خشک شده داخل آسیاب یا وسیله‌ای مشابه است. پودر آماده شده را داخل شیشه ریخته و برای پخت غذا یا کیک و دسر از آن می توان به راحتی استفاده کرد. این پودر را می‌توان داخل ظرف دربسته داخل یخچال به مدت یک سال نگهداری کرد. با استفاده از این پودر می‌توان پودر فلفل لیمویی درست کرد. می توان مقداری از فلفل را با پوست لیمو مخلوط کرده و به آن اندکی نمک اضافه کرد. این پودر را می توان داخل شیشه‌ای ریخته و برای طعم دادن به انواع غذا‌ها از آن استفاده کرد. کمی از این پودر را هر بار داخل چایی یا برای سس سالاد می توان استفاده کرد. این پودر را نیز می توان با کمی شکر مخلوط کرده و روی کوکی یا شیرینی‌های خانگی از آن استفاده نمود. برای غذا‌ها و کیک و شیرینی‌هایی که تخم مرغ در آن‌ها استفاده شده می‌توان به جای وانیل از این پودر لیمو استفاده کرد، لیمو بوی بد تخم مرغ را از بین می‌برد [16]. نوشیدن یک لیوان آب و کمی هم لیمو داخل آن قبل از هر وعده غذایی، کمک به کنترل پرخوری و زیاده روی شخص می کند. بر اساس نظر متخصصان تغذیه، پلی فنلی که درون لیمو وجود دارد می تواند جلوی اشتها را گرفته و آن را مهار کند [17]. از لیمو ترش برای جلوگیری از چفته شدن و بهم چسبیدن برنج و ماکارونی می توان استفاده کرد. برای اینکه برنج و ماکارونی موقع جوشیدن بهم نچسبند؛ حدود یک قاشق غذا خوری آب لیمو به آب برنج در حال جوش باید اضافه شود. تفاله های لیمو نیز کاربردی هستند. وقتی آبلیمو گرفته شد بایستی تفاله هایی که از آبلیمو جدا گردید را نگه داشت، این تفاله ها منبع خوبی از فیبر بوده و البته فواید لیمو را نیز دارا می باشند. از تفاله لیمو ترش می توان در سوپ و مرغ استفاده کرد که باعث خوش طعم و عطر شدن سوپ و جوجه می شود. همچنین می توان تفاله ها را خشک و آسیاب کرد و بعنوان ادویه برای انواع خورش و سوپ استفاده کرد [18]. یکی از غذاهایی که می توان لیموترش را در آن استفاده کرد خورک مرغ و لیمو ترش است. برای تهیه آن باید آرد را با پودر فلفل و لیمو مخلوط کرده، قطعات مرغ را به این مخلوط آغشته کرده و در ماهیتابه اى که در آن کره و روغن زیتون حرارت داده شده، ریخته تا سرخ شوند. بعد از پخت، آنها از ماهیتابه باید درآورده شوند. ماهیتابه را تمیز کرده و درآن مابقى کره را حرارت داد، برش هاى لیمو را در آن تفت داده تا نرم شوند. در نهایت مرغ ها را روى آن چیده تا کمى با آب لیمو ها پخته شوند [19].
از آب لیموی تازه علاوه بر پخت انواع کیک، کوکی ها و سبزیجات؛ می توان برای طعم دار کردن آجیل هم استفاده کرد [3].

نکته
برای جلوگیری از تلخ شدن غذا بهتر است پیش از افزودن لیمو عمانی به غذا تخم های آن را در آورد. لیمو عمانی مانند مرکبات دیگر مرکبات طعمی ترش دارد ولی فاقد ته مزه شیرین در لیمو های تازه است. به دلیل عمل تخمیر انجام شده کمی تلخی در مزه آن احساس می شود. لیموی شسته شده و کاملا خشک شده را درون سینی و در مقابل نور خورشید قرار می دهند. 3-2 ساعت اول، لیمو ها را مرتب زیر و رو می کنند تا تمام لیمو خشک شود و سپس به مدت 4-3 روز زیر تابش نور خورشید قرار می دهند تا کاملا خشک شود. لیمو عمانی به دلیل دارا بودن مواد فراری که عامل ایجاد عطر و بوی آن است، باید در محلی خشک، خنک و در ظرف سربسته و به دور از نور نگهداری شود. بهتر است هنگام تهیه انواع خورش ها و خوراک ها به مقدار لازم از لیمو عمانی استفاده شود تا استفاده از نمک در غذا به حداقل برسد. رنگ لیمو عمانی خشک شده در آفتاب، زرد قهوه ای و داخل آن سیاه رنگ است. از خرید لیمو عمانی به صورت فله ای و روباز باید اجتناب کرد. لیمو عمانی هایی را که به صورت سنتی خشک می کنند، غیر بهداشتی و محل تجمع میکروب ها هستند. لیمو عمانی ها را قبل از مصرف باید خوب شست [5]. روغن فرار لیموترش (لیمو عمانی) می‌بایست به مدت ۱۲ ساعت پس از مصرف آن از قرار گرفتن در معرض نور شدید آفتاب خودداری نمود [6]. لیموهای سنگین و آب دار از نظر مواد معدنی و قند بیشترین مقدار را دارند. لیموهایی که رنگ کاملا سبز دارند بسیار اسیدی خواهند بود. اگر لیمو به طور کامل زرد باشد، مقدار اسید لیمو پایین می آید. لیمو تازه در دمای اتاق (نه در نور خورشید) برای حدود 10-7 روز قابل نگهداری است؛ همچنین می توان حدود چهار تا پنج هفته آنها را در یخچال فریزر نگهداری کرد. قبل از آب گرفتن لیمو، باید آن را چند بار فشار داد. آب لیموی تازه را می توان در ظروف پلاستیک کوچک در فریزر نگهداری کرد. آب لیمو خالص حاوی اسید است که برای مینای دندان مضر است. قبل از نوشیدن آب لیمو همیشه آن را باید با آب رقیق کرد. چنانچه لیمو به درستی شسته نشود، ممکن است ناقل میکروب های بالقوه بیماری زا باشد [3]. لیموهای پاییز که درشت و زرد رنگ هستند (لیموهای میناب وجهرم) مناسب ترین لیمو برای تهیه لیمو عمانی هستند. با توجه به این که لیمو عمانی حاوی ترکیبات تلخ است و غلظت این تلخی در خشک شدن و تخمیر بیشتر می شود بهتر است در زمان مصرف تخم های آن جدا و دور ریخته شود. اما از آن جایی که برخی لیمو ها با وجود جدا کردن تخم باز هم تلخ مزه هستند، بهتر است لیمو را برای مدت کوتاهی در آب خیسانده و آب آن را دور بریزید البته با این کار بخشی از ویتامین های محلول در آب لیمو خارج می شود، اما در عوض خورش یا خوراک تلخ نمی شود. لیمو عمانی به دلیل دارا بودن ویتامین c به جذب بیشتر آهن غذا به ویژه گوشت قیمه و قورمه کمک می کند.
براي تهیه آب لیمو تازه، خوب و سالم لازم است که اولا پوست آن کاملا گرفته شود تا در موقع فشار براي آب گرفتن، از اسانس پوست داخل آب لیمو نشود، زیرا در این صورت موجب تسریع در فاسد شدن و خراب شدن آب لیمو می شود. ثانیا در مواردي که با دستگاه هاي با فشار زیاد آب لیمو گرفته می شود باید دانه هاي آن نیز قبلا خارج شده باشد و یا فشار به قدري زیاد باشد که دانه ها له نشود زیرا در صورت له شدن دانه ها آب لیمو تلخ می شود، البته اگر پوست نیز با گوشت داخل لیمو له شود تلخی وارد آب لیمو می شود. به همین دلیل چون معمولا براي گرفتن آب لیمو پوست را نمی گیرند و با داخل شدن اسانس پوست، آب لیمو سریع الفساد می شود، لازم است که براي نگهداري، آب لیمو را استریلیزه نمود، زیرا آب لیمو تازه داراي مخمرهاي اکسیدکننده است و کمی از اسانس پوست نیز که داخل آن شود موجب می شود که آب لیمو زود فاسد شود. براي عقیم کردن آب لیمو نباید از حرارت استفاده شود زیرا ویتامین C آن به مقدار زیاد بلکه تمام آن در اثر حرارت زیاد از بین می رود و بهتر است از طریق وارد کردن گاز هیدروژن با فشار استفاده شود که در کارخانه ها معمولا مورد عمل است. آب لیمو در مقابل نور آفتاب در دوران نگهداری مقدار زیادی از ویتامین C خود را از دست می دهد لذا باید در محل تاریک و در شیشه هاي تیره و سیاه نگهداري شود [4].

منابع
1- مرادی ابوالفضل (مترجم)، گیاه شناسی گیاهان درمانگر، انتشارات سفیر اردهال، تهران، 1395.
2- عدولی بابک، بصیرت مجید، گل محمدي مرتضی و حسن پور ابوالقاسم، کاشت و مدیریت تغذیه در احداث
باغهاي جدید لیمو ترش، سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزي، 1395.
4- میر حیدر حسین، معارف گیاهی، مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان، اصفهان، 1373.
5- دانشیان جهانفر، امیری محمد مهدی، مرادی اقدم امین، زراعت گیاهان ادویه ای، انتشارات آموزش و
ترویج کشاورزی، 1394.
6- بهجت جوادی (مترجم)، راهنمای روغن های فرار، انتشارات کوشامهر، شیراز، 1384.
7- مظفریان ولی اله، شناخت گیاهان دارویی و معطر ایران، انتشارات فرهنگ معاصر، چاپ دوم، تهران، 1394.
8- امامی احمد، شمس اردکانی محمدرضا، نکویی نسیم (مترجمین)، گیاه درمانی (درمان بیماری ها توسط
گیاهان)، انتشارات راه کمال، جلد 2، 1381.
9- مظفریان ولی اله، درختان و درختچه های ایران، چاپ فرهنگ معاصر، چاپ اول، تهران، 1383.

10- صمصام شریعت هادی (مترجم)، تجزیه و شناسایی مواد دارویی گیاهی به روش میکروسکوپی و
کراماتوگرافی، انتشارات روزبهان، تهران، 1382.
14- قاسمی دهکردی نصرالله، طالب امیرمهدی، استخراج، شناسایی و تعیین مقدار ترکیبات موجود در گیاهان
دارویی شاخص، انتشارات سبزآرنگ-دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، اصفهان، 1388.
3- http://parsino.com/9303/
11 http://www.mivehtarehbar.ir/index.php/–1602.
12- https://www.oils4life.co.uk/5mlLime-ORGANIC-essential-oil-Citrus-aurantifolia-lime-
oil.
13- https://www.isna.ir/news/95060906341/
15- http://namnak.com/ لیمو-ترش.p67498
16- https://www.parsine.com/fa/news/443438
17- https://www.chidaneh.com/blog/post/112577
18- https://www.chaaredan.ir/useful-use-lemon-at-home/
19- http://farda.fr/002K3K

واحد تحقیق و توسعه هزار چاشنی
بهمن 1397