گلرنگ با نام علمی Carthamus tinctorius از خانواده Asteraceae [1]، با نام انگلیسی Safflower [2] و نام عربی قرطم (Qurtum) [3] در حال حاضر در اکثر مناطق جهان مورد کشت قرار می گیرد [1]. با اینکه تنها یک گونه زراعی در گلرنگ وجود دارد اما همین یک گونه از جنبه های مختلف به قدری متنوع است که انتخاب برای صفات مختلف را مقدور می سازد [2]. گلرنگ هم بعنوان گیاه دارویی و هم در صنایع غذایی مورد استفاده قرار می گیرد [1]. در کشور ما به اسامی چون: کافشه، کاجیوه، کاژیره، کاریزه، چورک گلی، … نامیده می شود [2]. گلرنگ اصولاً گیاه مناطق معتدل گرم است که دامنه انتشار آن به وسیله اقدامات به­نژادی بسیار گسترش یافته است [2]. همه ساله زمین های زراعی وسیعی در کشورهای مکزیک، آمریکا، ایتالیا، اسپانیا و مصر به کشت گلرنگ اختصاص می یابد [4]. یکی از نام های عمومی گلرنگ در جهان “زعفران آمریکایی” است [3]. گلرنگ گیاهی با طبیعت گرم است [5].

تاریخچه

گلرنگ سابقه کشت نسبتاً قدیمی دارد و این گیاه حداقل 2000 سال قبل از میلاد در مصر شناخته و کشت می­شده است. احتمال داده می ‌شود که از ناحیه دجله و فرات به این محل آمده باشد. حدود ۱۶۰۰ سال پیش از میلاد دسته ای از گلهای گلرنگ در پاکتهایی از برگ بید قرار داده شده بودند که همراه با جسد مومیایی شده­ی هجدهمین خاندان آمنوفیس اول یافت شده است. کشت گلرنگ در خاور نزدیک، ایران، افغانستان، پاکستان، هند، چین و ژاپن از دیرباز مرسوم بوده است. احتمال داده می‌ شود این گیاه در شمال شرقی هند اهلی شده باشد. برخی نیز منشا اولیه آن را عربستان و اجداد احتمالی آن را گونه های کارتاموس، اکسی کانتا و پالستینوس می دانند. گلرنگ احتمالا 300-200 سال بعد از میلاد وارد چین شده و از آن جا به ژاپن راه یافته است. گلرنگ توسط اسپانیایی‌ ها و پرتغالی ها و متحدین آنها و آمریکا وارد شده است. این گیاه در آمریکا مورد پژوهش عمده قرار گرفت و ارقام متعددی از آن اصلاح و معرفی گردید. به نحوی که بعد از جنگ جهانی دوم یکی از مهمترین دانه های روغنی این کشور گردید. ارقام اصلاح شده گلرنگ که به طور عمده مربوط به گونه های زراعی منحصر به فرد تینکتوریوس است، از آن کشور به سراسر جهان پراکنده گردیده است. گلرنگ هرچند از دیرباز در خراسان، آذربایجان و اصفهان به صورت زراعت فرعی یا جانبی و با هدف تولید رنگ از گل های آن کشت می­شده است اما به منظور تولید روغن از دانه های آن به صورت گسترده و تجاری از سال ۱۳۳۶ وارد ایران شد. هم اکنون با توجه به وجود انواع وحشی گلرنگ، ایران از نظر ذخایر ژنتیکی گلرنگ یکی از غنی ترین مناطق جهان محسوب می شود [2].

مشخصات

گلرنگ گیاهی است از تیره یا خانواده آستراسه، جنس کارتاموس و نوع زراعی آن از گونه­ی تینکتوریس است. خانواده این گیاه را به فارسی کمپوزیته، کاسنی و مرکبان نامیده­اند. انواع زراعی گلرنگ عموما یکساله بوده در حالی که در انواع غیر زراعی و وحشی آن گونه های دو ساله و چندساله دیده می شوند [2]. این گیاه بصورت یکساله و بوته ای رشد می کند. ریشه گیاه راست و مخروطی شکل است، طول ریشه 30-25 سانتی متر و دارای انشعابات زیادی می باشد. ساقه گلرنگ راست و به رنگ زرد روشن بوده و بخش بالایی آن منشعب و ارتفاع گیاه بسته به منطقه خاص آب و هوایی بین 170-140 سانتنی متر متغیر است [1]. در انتهای ساقه های اصلی و فرعی، گلهای کروی شکلی ظاهر می شوند که سطح آنها پوشیده از زواید پولک مانند و زبر است. قطر گل ها بین 3 تا 4 سانتی متر است. این گلها دو جنسی (نر-ماده) و لوله ای اند که در اوایل به رنگ نارنجی و پس از مدتی به رنگ قرمز تیره در می آیند [4]. در ایران، اولین گلها اوایل تابستان (اوایل تیر) ظاهر می شوند و به مدت 35 تا 40 روز روی گیاه باقی می مانند. میوه ها بتدریج و به صورت غیر یکسان می رسند و دانه ها پس از رسیدن بر اثر وزش باد به اطراف پراکنده می شوند. بذرها 4 تا 5 سال قوه رویشی مطلوبی دارند [4]. رنگ خارجی پوسته­ی ریشه­ی گلرنگ سفید است. شکل و اندازه برگ ها و نیز تعداد و اندازه خارهای روی برگ ها بر حسب رقم و شرایط محیطی و محل استقرار روی ساقه بسیار مختلف هستند. بزرگ ترین برگ ها در میانه طول ساقه اصلی قرار دارند. گل آذین گلرنگ از نوع کلاپرک است که در فارسی به آن غوزه می گویند. رنگ گل در برخی از انواع و ارقام در فرآیند رشد از ظهور جوانه تا پژمردگی تغییر می کند. میوه گلرنگ از نظر گیاه شناسی فندقه نامیده می شود که شبیه میوه آفتابگردان است؛ با این تفاوت که اندازه آن کوچکتر ولی با فیبر بیشتر و ضخیم تر از آن است. رنگ میوه گلرنگ سفید مایل به کرم و سیاه است. بین میزان روغن و میزان پوسته دانه رابطه منفی وجود دارد، لذا از نظر تجاری، زیادی پوسته دانه یک صفت نامطلوب محسوب می شود [2]. تقسیم بندی معمول یا رایج تمام گونه ها که به تعداد 25 گونه است را در یک جنس کارتاموس قرار می دهند. این 25 گونه هریک یا تعدادی در بخش هایی از جهان پراکنده شده اند و تنها گونه تینکتوریس است که پراکنش جهانی داشته و به صورت زراعی است [2]. گلدهی معمولا 5/1 تا 2 ماه به طول می انجامد. مواد موثره در گلها وجود دارند. وقتی گلچه های لوله ای کاملا باز شوند، حاوی حداکثر مقدار ماده موثره خواهند بود. گلچه ها در این مرحله قرمز رنگ می باشند [4].

فصل برداشت

با توجه به اینکه گلها همه در یک زمان نمی رسند، زمان کافی برای برداشت آنها وجود خواهد داشت، به طوری که هر 3 تا 4 روز گلهای کاملا رسیده را برداشت می کنند [4]. گلرنگ حدود دو هفته پس از رسیدگی فیزیولوژیکی آماده برداشت می ‌شود. مزرعه گلرنگ هنگامی کاملا آماده برداشت است که رنگ برگ ها و غوزه ها قهوه ای و آثار سبزی فقط در دیررس ترین غوزه ها یا غنچه ها مشاهده شود. در این موقع بوته ها خشک شده اند ولی شکننده نیستند. علاوه بر توجه به رنگ بوته، بهترین روش برای تعیین آمادگی گیاه برای برداشت، آزمون سهولت جدا شدن دانه از غوزه است. برای این کار با دستکش ضخیم باید غوزه  را مالش داد. در صورتی که غوزه از هم پاشیده و دانه ها از آن بیرون ریخته شدند، آن غوزه آماده برداشت است. چنانچه حداقل 75 درصد غوزه های مزرعه این شرایط را داشته باشند، باید اقدام به برداشت مزرعه کرد. رطوبت دانه در این شرایط (رسیدگی کامل مزرعه) حدود ۱۰ درصد است. مطلوب آن است که رطوبت دانه 8 درصد باشد. اما به ندرت در شرایط طبیعی مزرعه به این حد از رطوبت می توان رسید. برداشت گلرنگ به دو صورت مستقیم و غیر مستقیم صورت می گیرد. اگر در برداشت ابتدا کل بوته گلرنگ برداشت و کوبیده شود و دانه در طی فرایند بوجاری جدا گردند، به آن برداشت غیر مستقیم می گویند. چنانچه از مزرعه فقط غوزه برداشت گردد، آن را برداشت مستقیم می نامند [2]. برداشت گلها با دست صورت می گیرد و تاکنون وسیله مناسبی برای جمع آوری مکانیکی آنها طراحی و ساخته نشده است. گلهای برداشت شده باید بسرعت خشک شوند. برای خشک کردن گلها، می توان آنها را با ضخامت کمی در سایه پهن کرد و هرچند ساعت آنها را زیر و رو نموده تا همه با هم و به طور یکسان خشک شوند. چنانچه مقدار گلها زیاد باشد، برای خشک کردن آنها از خشک کن های الکتریکی استفاده می شود. برای این کار، دمای 50 تا 60 درجه سانتی گراد مناسب خواهد بود. چون اندام های خشک شده جذب کننده رطوبت هستند، باید آنها را در کیسه های نایلونی یا پاکتی مخصوص (که ضد رطوبت باشند) بسته بندی نمود. عملکرد گل تازه بین 600 تا 700 کیلوگرم در هکتار است که از آن 120 تا 150 کیلوگرم گل خشک تولید می شود. پس از جمع آوری گلها، میوه ها (دانه ها) باقی می مانند. پس از اینکه سه چهارم کل میوه ها رسیدند، آنها را برداشت می کنند. محصول را در سطوح کوچک با داس برداشت می کنند و دانه ها را با خرمن کوب جدا می سازند. پس از پاک کردن بذرها، آنها را بسته بندی و در مکان مناسب انبار می کنند [4].

دامنه انتشار

گلرنگ در ایران بصورت خودرو در مناطق مختلف نظیر خراسان، آذربایجان، مرکزی [1]، تفرش و برخی مناطق دیگر می روید [6] و بحالت کاشته شده در گرگان، کردستان، لرستان، اصفهان، یزد، کرمان، سمنان و تهران وجود دارد. این گیاه همچنین در شرق نواحی مدیترانه ای، جنوب شرق آسیا و هندوستان و همچنین بصورت کاشته شده در کالیفرنیا وجود دارد [7].

 

خواص

بطور کلی گیاه گلرنگ کاهش دهنده کلسترول خون، تسریع دهنده جریان خون، درمان کننده سرفه [1]، ضد درد، ضد چسبندگی پلاکت ها، ضد باکتری، ضد ورم و آب آوردگی، ضد ناباروری، ضد التهاب، ضد تب، ضد تومور، سقط کننده، ضد احتقان، ضد قارچ، مقوی رحم، ضد کرم، ضد کلسیم، مقوی قلب، خلط آور، معرق، ادرار آور، محافظ اعصاب، آرام بخش و محرک است. برگ های آن تلخ و شیرین، ملین، اشتهاآور، مدر و مفید در معالجه دفع بی اختیاری ادرار و ناراحتی های چشمی است. گلهای آن ملین، معرق، محرک، مسکن و قاعده آور هستند. دانه های آن مقوی، مسهل و مدر هستند و برای معالجه روماتیسم بکار می روند. روغن آن برای درمان تصلب شرایین و اگزمای کودکان مفید است. روغن نیم سوخته آن برای معالجه زخم ها و روماتیسم نیز بکار می رود [7].

 

کاربردها

گلچه های رنگی گلرنگ را به برنج، نان و مواد غذایی فرآوری شده از جمله شورها و ترشیجات اضافه می ‌کنند تا خوش رنگ و بازارپسند شوند. در هند و برمه برگ های باریک و کم خار آن به عنوان سبزی خوردن هم به کار می رود [2]. مواد رنگی گلهای گلرنگ علاوه بر اینکه در رنگ کردن مواد غذایی بکار می رود، در داروها و نوشیدنی ها نیز کاربرد دارد [4]. از روغن دانه آن به عنوان روغن نباتی مایع کم ضرر خیلی استقبال می شود [6]. همچنین گلرنگ ساییده را می توان مانند زعفران به کار برد، اگرچه رنگ آن به تندی زعفران نیست و عطری هم ندارد [8]. این در حالی است که از گلچه های لوله ای آن به عنوان زعفران تقلبی در جاهای مختلف و زمان های متمادی استفاده شده و می شود [2]. در حال حاضر موارد استفاده گلرنگ عبارتند از:

1- روغن

امروزه تقریبا در اغلب مناطق جهان، گلرنگ به طور عمده به منظور تهیه روغن‌های خوراکی، برای آشپزی، تهیه سالاد و کره­ی گیاهی زراعت می شود. در درجه بندی و ارزش گذاری روغن های گیاهی، یکی از ملاک های برجسته، بالا بودن نسبت اسید های چرب غیر اشباع به اشباع است. از این نظر روغن گلرنگ مشابه روغن زیتون است. اسیدهای چرب غیر اشباع باعث کاهش کلسترول مضر خون شده بدون اینکه اثری روی کلسترول مفید خون داشته باشند. روغن گلرنگ به عنوان یکی از مواد غذایی بهداشتی در کشورهای آمریکای شمالی، آلمان و ژاپن جایگاه خوبی دارد. روغن گلرنگ پایداری خوبی داشته و در درجه حرارت های پایین، دوام آن تغییر نمی کند. به همین علت این روغن برای استفاده در غذاهای سرد و سالادها بسیار مطلوب است. روغن گلرنگ در حرارت های بالا بسیار پایدار بوده و در حین سرخ کردن ایجاد دود یا بوی نامطبوع نمی کند. روغن گلرنگ در تهیه کره گیاهی (مارگارین)، بهتر از روغن سویا کلزا، هیدروژنه می‌ شود. روغن گلرنگ آلرژی­زا نبوده و برای استفاده در لوازم آرایشی و روغن های تقویت مو مناسب است [2].

2- رنگ

تا قبل از ورود رنگ های شیمیایی انیلین به صنایع، گلرنگ به طور عمده برای بهره‌گیری از رنگ گلچه هایش کشت می شد [2]. در گلهای گلرنگ دو ماده رنگی وجود دارد. یکی ماده رنگی زرد که در آب حل می شود و با شستن ساده می توان ماده رنگی زرد آن را به دست آورد (کارتامیدین). ماده دیگر ماده ای قرمز رنگ است که در آب غیر محلول است و در محلول های قلیایی ضعیف حل می شود (کارتامین) [9]. برای استخراج رنگ، جام گل هایی که در صبح زود چیده شده و در سایه خشک شده اند را به مدت 4-3 روز در آب اسیدی که رنگ در آن حل نمی شود، قرار می دهند. گلچه ها را بوسیله محلول کربنات سدیم تیمار کرده تا کارتامین آن ها استخراج شود. آن گاه بوسیله اسید، رقیق شده و شسته می شوند. برداشت گلچه ها در منطقه داکا در بنگلادش دارای کیفیت بالا بوده و عملکرد 140-70 کیلوگرم در هکتار در این منطقه طبیعی است. می توان گلچه ها را بعد از رسیدن محصول هم برداشت کرد. در این صورت علاوه بر رنگ، روغن دانه نیز قابل استحصال است [2]. در میوه این گیاه در حدود 30 درصد پروتئین و مقداری چربی ثابت خوراکی وجود دارد. مقدار چربی برحسب ارقام مختلف متفاوت است و بین 20 تا 30 درصد فرق می کند و از این جهت گلرنگ از دانه های روغنی نیز محسوب می شود [9].

 3- علوفه دام

گلرنگ می تواند به طور مستقیم مورد تعلیف دام قرار گیرد و یا به عنوان علوفه ذخیره شود. علوفه گلرنگ، خوش خوراک و دارای ارزش غذایی و نیز عملکردی مشابه حتی در برخی شرایط بهتر از یولاف و یونجه است. بقایای گلرنگ همانند بقایای غلات قابل استفاده­ی دام ها است. مرحله ساقه­دهی بهترین زمان برداشت گلرنگ به عنوان علوفه است. گلرنگ توانایی شاخه­دهی دوباره پس از اولین چین را دارد. دانه های گلرنگ در کشورهایی مانند: کانادا، آمریکا، فرانسه و ژاپن به عنوان خوراک پرندگان به ویژه از خانواده­ی طوطی ها و کبوتران استفاده می شود. تقاضای بازار از این نظر به طور چشمگیری رو به افزایش است [2].

4- کنجاله

کنجاله­ی باقی مانده پس از استخراج روغن از دانه گلرنگ به عنوان یک ماده غذایی مناسب برای دام ها مورد استفاده قرار می گیرد. درصد روغن در کنجاله بر حسب روش استحصال روغن بین ۲ تا ۱۵ درصد و میزان پروتئین خام کنجاله­ی واجد پوسته بین ۲۰ تا ۲۵ درصد و کنجاله­ی بدون پوسته تا ۴۲ درصد متفاوت است. از آنجایی که کنجاله­ی گلرنگ دارای ۳۰ تا ۴۰ درصد فیبر خام است، برای دام های تک معده­ای از جمله طیور مناسب نیست، ولی برای گاو و گوساله و دام های نشخوار کننده بسیار مطلوب است. پروتئین کنجاله­ی گلرنگ با انجام فرآیندهای صنعتی از جمله رفع تلخی در تغذیه انسان از جمله در تهیه نان های مقوی، ماکارونی و نوشیدنی های مغذی استفاده می شود. در برخی از کشورها جهت افزایش خوش خوراکی کنجاله­ی گلرنگ، آن ها را با تفاله­ی چغندر قند مخلوط و مصرف می‌ کنند [2].

5- مصارف دارویی

گیاه گلرنگ علاوه بر صنایع غذایی، در بخش دارویی نیز مورد استقاده قرار می گیرد و بعنوان یک گیاه دارویی کاربرد دارد که خواص دارویی آن در بخش “خواص” ذکر شده است. از فرآورده های دارویی این گیاه، کپسول هایی است که از روغن گلرنگ تهیه می شود که در بازار دارویی جهان وجود دارد و حاوی مقادیر مختلفی روغن است و به عنوان کاهش دهنده چربی و کلسترول مصرف می شود [3].

از دیگر کاربردهای گیاه، استفاده آن در رنگ آمیزی پارچه و ابریشم و همچنین در صنایع بهداشتی و آرایشی است [4].

طریقه مصرف

می توان یک گرم از پودر خشک را 3 با در روز (جمعا 3 گرم) در چای ریخته و میل کرد. همچنین می توان دو تا سه برابر این مقدار از گل های تازه گیاه را استفاده نمود [3].

 

احتیاط

شواهدی نشان می دهد که مصرف زیاد گلرنگ دارای عوارض قابل توجهی می باشد از جمله مصرف بی رویه آن سبب آسیب به کلیه می شود. همین طور مادران شیرده باید از مصرف بیش از اندازه آن خودداری کنند، زیرا می تواند سبب بروز آسیب کبدی و کلیوی در نوزادان شود [10].

چون مادگی زعفران گران قیمت است، در تهیه زعفران تقلبی از این گیاه استفاده می شود [4].

 

منابع

1- زرجینی تقی، علیوردی لو عین الله، اصول نوین پرورش گیاهان دارویی: کاربری و نحوه استفاده از آن، انتشارات آموزش فنی و حرفه‌ای زرین، تهران، 1393.

2- امیدی امیر حسن، اکبرلو حسین، صمدی فیروز آبادی بصیر، گلرنگ، انتشارات دانش نگار، تهران، 1393.

3- صالحی سورمقی محمد حسین، گیاهان دارویی و گیاه درمانی، جلد اول، چاپ چهارم، دنیای تغذیه، تهران، 1393.

4- امیدبیگی رضا، تولید و فرآوری گیاهان دارویی، جلد دوم، چاپ هفتم، انتشارات آستان قدس رضوی (به نشر)،1392.

5- مرادی ابوالفضل، گیاه شناسی گیاهان درمانگر، انتشارات سفیر اردهال، تهران، 1395.

6- میرحیدر حسین، معارف گیاهی، جلد دوم، چاپ نهم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1391.

7- مظفریان ولی الله، شناخت گیاهان دارویی و معطر، چاپ سوم، فرهنگ معاصر، تهران، 1396.

8- دریا بندری نجف، راستکار فهیمه، مستطاب آشپزی از سیر تا پیاز، جلد اول، چاپ بیست و دوم، نشر کارنامه، تهران، 1391.

9- حبیب اللهی احمد، حبیب اللهی محمود، گیاهان دارویی، چاپ هشتم، انتشارات ابتکار دانش، قم، 1394.

10- کدوری محمدرضا، ملازاده مرتضی، تولید علمی و عملی گیاهان دارویی، انتشارات آموزش و ترویج  کشاورزی تهران، 1396.