گلپر با نام علمی Heracleum persicum و نام انگلیسی Persian hogweed, Angelica [1] از خانواده چتریان Apiaceae است. گونه های گلپر به صورت وحشی می رویند و جمع آوری اندام های مورد نظر (برای استخراج مواد موثره) از مراتع صورت می گیرد [2]. گلپر در فارسی انگدان یا انجدان نامیده می شود [3]. همه گونه های این جنس معطر می باشد و به عنوان ادویه و در صنعت داروسازی (گونه کاندیکانز) کاربرد دارند. گلپر در اروپا به عنوان یک گیاه زینتی پراکنش دارد و در شمال نروژ و سوئد به شکل یک علف هرز پراکنش دارد [1].

دامنه انتشار

منشا اصلی آن شمال غربی هیمالیا می باشد [5]. این گیاه بومی ایران نیز می باشد و در ناحیه های نمناک کوهستانی ایران می روید، این گیاه در نواحی شمال غربی، ییلاق های اطراف تهران، غرب ایران و کوه های بختیاری پراکنش داشته و عمدتا در مزارع، مراتع و کنار جاده ها رشد می کند [6]. همچنین در نواحی شمالی البرز، جواهر ده، گچسر، شمیرانات و توچال گیاه به شکل خودرو پراکنش دارد و پراکندگی این گیاه بیشتر در شرق کره زمین است اما در یوگسلاوی نیز می روید. بهترین نوع گلپر در مناطق کوهستانی ایران رشد می کند و انواع دیگر از گلپر در بعضی از کشور های آسیایی و آفریقایی دیده می شوند [1].

مشخصات

گیاهی علفی، چند ساله، دارای برگ های بزرگ غلاف دار و منقسم، گل ها غالبا پلی گام، سفید یا صورتی رنگ است، برگ های آن با بریدگی های عمیق و به شکل پنجه غاز است، این بریدگی های عمیق برگ ها را به چند قطعه تقسیم می کنند و هر قطعه برگ نوک تیز و دندانه دار است، گل ها سفید و مجتمع به صورت چتر که دارای 20 تا 25 انشعاب در چترها می باشد و در انتهای ساقه های گل دهنده و در قسمت بالایی گیاه ظاهر می شوند، ریشه گلپر به شکل مخروطی، مستقیم و به رنگ سفید مات است، میوه های گلپر فندقه مضاعف است و به شکل تخم مرغی، کمی ضخیم، به طول 12 تا 14 و عرض 6 تا 7 میلیمتر و معطر به رنگ سبز تیره است، جنس گلپر در ایران دارای ده گونه است که چهار جنس از آن ها بومی مناطق کوهستانی می باشد. برگ ها و ساقه های گلپر در زمستان از بین می رود ولی ریشه های ضخیم آن باقیمانده و در بهار سال بعد ساقه های بلند دیگری از آنها رشد می کند و میوه نوع معطر گلپر پس از رسیدن به شکل پولک نازکی در می آید. قسمت مورد استفاده این گیاه میوه، برگ و ریشه آن است و کلیه اعضای این گیاه معطر است [1]. گل آن به رنگ سفید با گلبرگ های چاکدار است [5]. از دیدگاه طب سنتی ایران، طبیعت گلپر گرم و خشک است و مصلح آن بوئیدن کافور یا گلاب، رازیانه و خیساندن در سرکه می باشد [3].

فصل برداشت

ریشه های برداشت شده در اواخر فصل پاییز (آذرماه) بیشترین مقدار ماده موثره را خواهند داشت، به منظور بهره برداری اقتصادی از زمین و گیاه بهتر است ریشه ها پس از گذشت یک سال از عمر آن و در فصل پاییز برداشت شوند. چون ریشه ها ترد و شکننده هستند هنگام برداشت باید دقت نمود که ریشه سالم از زیر خاک بیرون آید، ریشه ها را پس از برداشت، شسته و سپس آن ها را قطعه قطعه کرده در تارپولین (پارچه های مخصوص و عایق از آب) قرار داده و در سایه خشک می کنند، با استفاده از خشک کن های الکتریکی نیز می توان ریشه ها را در درجه حرارت 60 تا 80 درجه سانتی گراد خشک کرد [1]. برگ های گلپر در تابستان و زمانیکه کاملا رسیده اند برداشت می شوند. میوه و ریشه آن را در پاییز محصول برداری می کنند [5].

خواص

به عنوان بادشکن، مقوی معده و جهت معطر کردن فرآورده های غذایی به کار می رود. مدر و معرق است و برای درمان کمر درد ناشی از رطوبت مفید است. گلپر در درمان نفخ و سوءهاضمه استفاده شده و به عنوان ادویه مورد استفاده قرار می گیرد. ریشه، میوه و برگ گلپر خاصیت ضد انعقادی خون دارد، ترشی که با برگ و ساقه این گیاه ساخته می شود، ضد عفونی کننده معده بوده و برای معالجه کم اشتهایی و از بین بردن اخلاط غلیظ معده به کار می رود، بلغم را از بین می برد و مقوی هاضمه می باشد، این گیاه ضد عفونی کننده بوده و پادزهر سموم است، ضد تشنج، ضد کرم و ضد حشرات می باشد، مصرف گلپر، شیر مادران شیرده را افزایش می دهد، مصرف مقادیر کم گلپر باعث نشاط می شود و در هضم غذا موثر است، گلپر غذا را نرم می کند و بوی دهان را از بین می برد، مصرف گلپر ذهن را باز و حافظه را زیاد و فراموشی را کم می کند [1].

کاربرد

گلپر معمولا در انواع ترشی‌ها استفاده می‌شود. همچنین به دلیل طبع گرمی که دارد همراه با باقالای پخته طعم بسیار دلنشینی را ایجاد می‌کند. برای ترشی گلپر به سیر، فلفل دلمه ای زرد و قرمز، برگ ها و ساقه خرد شده گلپر، سرکه و نمک نیاز است [7]. پودر دانه‌های این گیاه بیشترین کاربرد را برای مواد غذایی دارد،‌ پودر گلپر را می‌توان روی باقلای پخته،‌ عدس و دیگر حبوبات، سیب‌زمینی پخته و انواع سوپ‌ها و خورش‌ها و همچنین روی انار دانه شده پاشید. از گلپر به عنوان طعم دهنده در صنایع غذایی از جمله در صنایع قنادی و شیرینی پزی بکار می رود. از این ادویه به عنوان نگهدارنده موادغذایی از فساد نیز استفاده می شود [8]. میوه گلپر پس از کوبیدن با اغذیه و ترشی و جهت معطر کردن تخمه هندوانه (تخمه ژاپنی) و همراه دانه انار و باقالی (به عنوان بادشکن) مصرف می شود [9]. خوردن ساقه و برگ آن با خوراک و یا اضافه کردن آن به ترشی ها بسیار مفید بوده و از فساد و خراب شدن ترشی جلوگیری می کند. مصرف همزمان با ماست توصیه می شود [3].

در محلول های دهان شویه، در خمیر دندان و یا گرده های مورد استفاده در دندانپزشکی، در آشامیدنی های غیرالکلی و فرآورده های دارویی دیگر، بعنوان معطر کننده در صابون و خمیر دندان، عامل حساس کننده در بی رنگ کردن فیلم های عکاسی، عامل جذب کننده مواد در مشاهدات میکروسکوپی، عامل ضد نفخ در مصارف دارویی بکار می رود [8].

بهتر است دانه گلپر را تا هنگام مصرف پودر نکنیم البته این در مورد تمام دانه‌های گیاهان خانواده جعفری مثل زیره، رازیانه و گشنیز صدق می‌کند زیرا اسانس در دانه گیاهان محبوس است و اگر آن‌ها را در شرایط درست نگهداری کنیم، تا ۳-۲ سال قابل استفاده ‌اند اما وقتی دانه‌ها پودر می ‌شوند، اسانس آن‌ها به سرعت تبخیر می‌شود و خاصیتش را از دست می‌دهد و دوام آن‌ها در شرایط مناسب نگهداری به ۶ ماه می‌رسد. البته بهتر است دانه‌ها را هنگام مصرف یا حداکثر یکی دو هفته قبل از مصرف پودر کرد. شیشه‌های رنگی تیره یا ظروف فلزی با در محکم، بهترین ظروف برای نگهداری دانه‌های اسانس‌دار هستند. دانه‌ها را باید در مکانی دور از رطوبت و نور نگهداری کرد. بدترین ظروف برای نگهداری دانه‌های اسانس‌دار، ظروف پلاستیکی است. اندازه ظرف نیز باید با حجم ادویه متناسب باشد زیرا هوای داخل ظرف می‌تواند باعث اکسیده شدن اسانس شود و بو و خاصیت آن را تغییر دهد [8].

احتیاط

مصرف زیاد گلپر موجب تپش قلب می شود و همچنین مصرف زیاد آن ممکن است سبب سقط جنین شود از این رو خانم های باردار در خوردن زیاد آن مجاز نیستند [10]. مقدار خوراک مجاز پودر دانه­ی گلپر 4 گرم در روز می باشد [3].

منابع

1- دانشیان جهانفر، امیری محمد مهدی، مرادی اقدم امین، زراعت گیاهان ادویه ای، انتشارات آموزش و ترویج کشاورزی، 1394.

2- امید بیگی رضا، تولید و فرآوری گیاهان دارویی، جلد دوم، چاپ هفتم، انتشارات به نشر، مشهد، 1392.

3- حبیب اللهی احمد، حبیب اللهی محمود، راهنمای جامع گیاهان دارویی، چاپ هشتم، انتشارات ابتکار دانش، قم، 1394.

4- http://www.luontoportti.com/suomi/images/10116.jpg

5- زرجینی تقی، انوری نصرت مریم، پرورش دهنده گیاهان دارویی-خواص و کاربرد آنها، انتشارات آموزش فنی و حرفه ای مزرعه زرین، تهران، 1395.

6- مصطفوی اسلام، گیاهان دارویی به انضمام طب سنتی آذربایجان، جهاد دانشگاهی تهران، چاپ سوم، ویراست دوم، تهران، 1391.

7- https://balssi.com/گلپبر-در-چه-غذا‌هایی-استفاده-می‌شود/

8- https://www.mizanonline.com/fa/news/327506/ همه-آنچه-در-مورد-گلپر-نمی‌دانید

9- سلطانی محمدی عباس، اعجاز گیاهان دارویی ایران (از نظر خواص دارویی و غذایی)، چاپ دوم، انتشارات سفیر اردهال، تهران، 1394.

10- ملاپور اطاقوری مجید، خواص شگفت ادویه (ادویه درمانی)، چاپ دوم، انتشارات الهام نور، قم، 1394.