میخک با نام علمی Syzygium Aromaticum و نام انگلیسی Clove گیاهی از خانواده موردیان است [1]. میخک یا قرنفل یک درخت گرمسیری است و نام آن ظاهرا نتیجه شباهتی است که این غنچه به میخ ریز دارد. میخک یک ادویه با عطر و طعم بسیار تند است [2]. وجه تسمیه­ی این درخت بدین دلیل است که غنچه های خشک شده­ی آن که کوچک و به طول 1 سانتی متر است، به شکل میخ کوچک می باشد [3].

تاریخچه

درخت میخک تا قرون قبل از میلاد به شکل بومی تنها در جزایر مالوکا پرورش و تکثیر می یافته است. باستان شناسان در کاوش های خود بقایای میخک را در ظروف سفالی در سوریه پیدا کرده اند. مصرف ادویه های میخک، به همراه جوز هندی و فلفل به مقدار زیادی در میان رومیان باستان متداول بوده است. میخک در طی قرون وسطی توسط تجار و بازرگانان مسلمان در اقیانوس هند داد و ستد می شده است. پرتغالی ها به داد و ستد میخک و انتقال آن به اروپا نقش داشته اند و هر کیلوگرم از میخک ارزشی برابر هفت گرم طلا داشته است. در گذشته میخک ادویه ای بسیار گران قیمت بوده است و سود حاصل از فروش این ادویه ارزشمند سبب ایجاد جنگل های زیادی در بین کشورهای اروپایی برای به دست آوردن کنترل تجارت میخک بوده است، به همین علت هلندی ها در قرون وسطی تمام جزایری که در آن کشت میخک متداول بوده است به آتش کشیده و نابود کردند و تنها جزایری که خود مسئول آن بودند به منظور تولید و عرضه میخک باقی ماند، در سال 1770 میلادی و پس از این که فرانسویان متوجه شدند که درخت میخک به شکل بومی در جزیره موریس پراکنش داشته و رشد می کند، کشت این درخت را در گینه، برزیل، غرب هند و زنگبار گسترش دادند و به تولید روز افزون میخک پرداختند. استفاده از میخک دارای سابقه ای دو هزار ساله است و در دربار کشور چین به علت طعم شیرین و معطر میخک مصرف این گیاه برای خوشبو شدن تنفس و دهان سابقه ای دیرین داشته است و پادشاه چین در سلسله هان دستور داده بود که مراجعان به وی قبل از بازدید چند دانه از میخک را در دهان خود بجوند تا در هنگام حرف زدن در حضور امپراطور دهان آنها خوشبو باشد. بازرگانان و تجار عرب میخک را در قرن چهارم میلادی به اروپا آورده و مصرف این ادویه مفید گسترش روز افزونی یافت [1].

 

مشخصات

درخت میخک درختی همیشه سبز است که می تواند بین 8 تا 12 متر رشد کند، برگ های گیاه بزرگ بوده و گل هایی به رنگ قرمز تیره در خوشه های از هم جدا دارد، جوانه های گل ها در ابتدا به رنگ سبز کم رنگ بوده که پس از مدتی به رنگ سبز تیره در آمده و بتدریج به رنگ قرمز روشن در آمده و زمانی که آماده برداشت شده و رسیدند به رنگ قرمز تیره در می آیند، میوه میخک به طول 5/1 تا 2 سانتی متر بوده و شامل یک کاسه گل، که در اطراف آن چهار کاسبرگ گسترش یافته است و چهار گلبرگ بسته که در وسط گل قرار داشته که به شکل یک توپ در آمده و در مرکز میوه قرار دارند، شاخه های درخت میخک بسیار گسترده بوده و به رنگ زرد مایل به خاکستری می باشد و شاخه ها هر چه به پایه درخت نزدیک می شوند کوتاه تر شده و نمای کلی شاخه های درخت به شکل یک هرم می باشد، برگ های درخت متناوب و صاف بوده و به رنگ سبز می باشد، گل های میخک پرچم های زیادی دارند، تمامی بخش های درخت معطر بوده و این عطر خوشبو در گل های نابالغ بیشتر حس می شوند. گل های درخت میخک که بخش ادویه ای گیاه را تشکیل می دهند از سال پنجم قابلیت برداشت و استفاده دارند، بهترین میوه ها پس از 15 سال از کاشت درخت به بار خواهند نشست. جوانه های آماده برداشت گیاه در اواخر فصل تابستان و در ماه شهریور زمانی که رنگ آنها به صورتی تغییر می کند آماده برداشت هستند، این جوانه ها را به کمک دست برداشت کرده و بر روی زمین به مدت 6-4 روز به منظور خشک شدن قرار می دهند، زمانی که این جوانه ها به رنگ قهوه ای تغییر رنگ دادند و بیش از دو سوم وزن اولیه خود را از دست دادند آماده عرضه به بازار مصرف می باشند. میخک با کیفیت خوب، قهوه ای مایل به قرمز رنگ است [1]. اسانس میخک دارای بویی قوی و طعمی سوزانده است. این اسانس سفید رنگ است که اگر در مجاورت هوا قرار گیرد، رنگ آن تیره و غلیظ می شود [3]. غنچه های درخت میخک را پس از باز شدن و قبل از این که رنگ خاکستری و ارغوانی آن تبدیل به قرمز شود، باید چید و خشک نمود. میخکی که به عنوان ادویه و دارو به کار می رود، پودر این غنچه ها است [3].

 

دامنه انتشار

طبق آمارهای سازمان جهانی خوار و بار و کشاورزی در سال 2004 اندونزی با تولید سالیانه 88 هزار تن میخک بزرگترین کشور تولید کننده این ادویه ارزشمند در جهان بوده و بیش از 71 درصد از بازار جهانی را به خود اختصاص داده است، پس از اندونزی، ماداگاسکار با تولید 12 درصد، تانزانیا با تولید 10 درصد، سریلانکا با تولید 3 درصد، کومورس با تولید 2 درصد و سایر کشور ها با تولید 1 درصد بازار داد و ستد میخک را در اختیار دارند. تا زمانی طولانی میخک تنها در جزایر ادویه در اندونزی تولید می شد اما امروزه زنگبار در شرق قاره آفریقا بزرگترین تولید کننده میخک در جهان است، علاوه بر این دو کشور امروزه تولید میخک در غرب هند، سریلانکا، ماداگاسکار، هند و برزیل مرسوم و متداول است [1].

 

خواص

میخک از نظر طب سنتی ایران خیلی گرم و خشک است. میخک تب بر، اشتها آور و تقویت کننده بدن، مغز، معده، جهاز هاضمه و موثر در بیماری وسواس، موثر در بر طرف کردن گاز و درد معده، گرفتگی عضلات، حالت تهوع، استفراغ، سکسکه، فلج، لقوه و موثر در رفع سر درد و تنگی نفس است [3]. میخک آرام کننده و ضد عفونی کننده است [5]. میخک دارای خاصیت ضد باکتریایی قوی و آنتی اکسیدانی بالایی است و همچنین منبع خوبی از ویتامین ها، مواد معدنی مانند منگنز، کلسیم، اسید های چرب امگا 3 و ویتامین C است [1]. میخک درمان کننده درد دندان و گوش می باشد. آرامبخش و تسکین دهنده دردهای عصبی است. از لخته شدن خون جلوگیری می کند [6].

کاربرد

در طب سنتی هند معتقدند که میخک سبب افزایش حرارت بدن می شود و به همین دلیل در فصل زمستان از این ادویه در تهیه انواع غذاها استفاده می کنند. در جنوب هند و در غذایی با نام بریانی در کنار سایر ادویه ها از میخک برای تهیه این غذای سنتی بهره می برند و حتی پودر میخک را برای معطر کردن برنج ها استفاده می کنند. در گجرات از پودر میخک خشک شده برای تهیه چای استفاده می شود. در آمریکا از میخک برای خوش طعم کردن داروهای تلخ استفاده می شود. از میخک به عنوان یک ادویه پر کاربرد در تهیه و خوش طعم کردن انواع برنج ها، خوراک ها و سوپ ها می توان استفاده کرد. در تهیه انواع پودر ها مانند پودر کاری و پودر گرام ماسالا و همچنین در تهیه انواع غذاهای گوشتی، ترشی ها و تهیه آدامس ها می توان از میخک بهره برد، در شمال آفریقا و خاورمیانه از پودر میخک برای طعم دادن به انواع گوشت ها استفاده می شود. ادویه های دارچین و فلفل سبب افزایش طعم میخک در غذا می شود و طعم عالی به غذا می دهد. در تهیه انواع گوشت ها، گل کلم، کلم بروکلی، خمیر بیسکویت یا انواع کیک ها و یا انواع سس ها مانند سس باربیکیو و سایر برنج ها می توانید از میخک بهره ببرید. از میخک می توان به شکل ادویه ای خوشبو و معطر بهره برد، باید در مصرف میخک دقت کرد چون مقادیر کمی از این ادویه بسیار معطر بوده و سبب عطری دلپذیر در غذاها می شود. از میخک در هند برای تهیه انواع غذاها بهره می برند، در آشپزی شمال هند از میخک در ترکیبات تمامی غذاها بهره می برند و یکی از ادویه های اصلی گرام ماسالا پودر میخک می باشد، در مکزیک در کنار زیره و دارچین، میخک یکی از محبوب ترین ادویه های پر کاربرد است. در هلند در تهیه انواع پنیرها علاوه بر زیره از میخک استفاده می شود. علاوه بر این از میخک در تهیه خورش سنتی هلند یعنی هاچی استفاده فراوانی می شود. در تهیه انواع آبنبات ها نیز از اسانس میخک استفاده می شود [1]. میخک در بسیاری از غذاها درسته هم به کار می رود. در این موارد معمولا یکی دو دانه میخک را در یک پیاز درسته، فرو می کنند و در دیگ می اندازند [2].

بخور دادن در فرهنگ چین و ژاپن نقشی تاریخی داشته و از اسانس گل میخک برای این منظور استفاده فراوانی می شود. یکی از اسانس های پر کاربرد در صنایع عطر سازی اسانس میخک است که سبب ایجاد رایحه ای شیرین و بسیار معطر در عطرها می شود. از میخک سیگاری در اندونزی تولید می شود که به سیگار میخک معروف است [1]. درخت میخک به علت زیبایی خاصی که دارد امروزه در بیشتر نقاط دنیا به عنوان درخت زینتی پرورش داده می شود. البته در مناطق سردسیر این گیاه در گلخانه و گرم خانه نگهداری می شود [7].

نکته

یکی از راه های تشخیص تازه و خوب بودن میخک این است که هنگامی که با ناخن گل را فشار می دهید میخک مقداری از روغن خود را خارج نموده و دست شما به این روغن آغشته می شود. یکی دیگر از راه های تشخیص استفاده از یک لیوان آب است اگر چند عدد میخک را به آب اضافه کردید و میخک ها بر روی آب به شکل عمودی شناور ماندند نشان دهنده تازه بودن میخک ها است ولی در صورتی که میخک ها ته نشین شدند و یا به شکل افقی در سطح آب قرار گرفتند نشان دهنده کیفیت نامطلوب و کهنه بودن میخک های خریداری شده است. در هنگام خرید میخک بهتر است که گل میخک را تهیه کنید چون پودر میخک پس از یک سال عطر و طعم خود را از دست می دهد. به علت این که پودر میخک طعم و عطر شدید دارد، در هنگام اضافه کردن پودر کاری به غذاها دقت کنید چون مصرف زیاد این پودر سبب تغییر طعم سایر ادویه ها و مواد موجود در غذا شده و طعم سایر مواد را تحت تاثیر قرار می دهد. میخک های خریداری شده را باید در یک ظرف شیشه ای محکم و در محلی خنک، خشک و تاریک نگهداری کنید. بهتر است پودر میخک را تنها به مدت شش ماه نگهداری و مصرف کنید در صورتی که می توانید میخک های کامل را حداقل به مدت یک سال به شکل تازه نگهداری و استفاده نمایید. می توانید با نگهداری میخک در یخچال این زمان ها را شش ماه افزایش دهی و مدت طولانی تری میخک را ذخیره نمایید [1]. میخک را بهتر است درسته نگه داریم و هنگام مصرف بساییم، چون که عطر میخک ساییده، زود می پرد [2].

 

احتیاط

روغن و عصاره میخک خوراکی نیست و فقط برای استعمال خارجی تهیه شده است [6]. طبع میخک بسیار گرم است، بنابراین برای گرم مزاجان مناسب نیست و ممکن است باعث ناراحتی کلیه و روده ها شود. این گونه افراد باید میخک را با صمغ عربی مخلوط کنند و بخورند [7].

منابع

1- دانشیان جهانفر، امیری محمد مهدی، مرادی اقدم امین، زراعت گیاهان ادویه ای، انتشارات آموزش و ترویج کشاورزی، 1394.

2- دریابندری نجف، راستکار فهیمه، مستطاب آشپزی از سیر تا پیاز، انتشارات کارنامه، جلد اول، چاپ بیست و دوم، تهران، 1391.

3- دریایی محمد، طب معجزه گر گیاهی، انتشارات سفیر اردهال، چاپ چهارم، تهران، 1393.

4- https://www.hidoctor.ir/59656_خواص-دارویی-گل-میخک.html/

5- حبیب اللهی احمد، حبیب اللهی محمود، راهنمای جامع گیاهان دارویی، انتشارات ابتکار دانش، قم، چاپ هشتم، 1394.

6- مسموع حبیب الله، خواص میوه و گیاهان دارویی، انتشارات آیات، چاپ سوم، اهواز، 1391.

7- یوسفی حامد، الدراوشه مهدی، حکیم باشی (اعجاز دارویی گیاهان)، انتشارات محبان الحسین (ع)، تهران، چاپ هشتم، 1395.