این گیاه با نام علمی (trigonella foenum-graecum) [1]، نام فارسی شنبلیله یا شنبلید، نام انگلیسی Fenugreek و نام عربی حلبه (Hhulbah, Hhelbah) از تیره نخود Legouminosae است [2]. تقريباً در تمامي مناطق ايران و از زمان هاي بسيار دور شنبليله بعنوان سبزي و گياه دارويي كشت مي شده است [1]. مصرف اين گياه در اشكال مختلف دارويي، غذايي و بهداشتي باعث توجه بيش از پيش به اين گياه دارويي شده است [3]. این گونه دارای توان بسیار خوبی جهت استفاده به عنوان یک گیاه علوفه ای با کیفیت تغذیه ای بالا نیز می باشد [4].
مشخصات
گونه های مختلفی از جنس Trigonella در ایران گزارش شده است که مهمترین آن گونه T. foenum-graecum است [6]. شنبلیله گیاهی یکساله، با برگ متشکل از سه بخش تخم مرغی شکل کوچک و گل هایی منفرد است [7]. ساقه بصورت منفرد و خوابیده، با انشعبات کم و بدون کرک است. برگ ها متناوب سه برگچه ای بیضی شکل و دندانه دار بوده و برگچه ها از یک نقطه منشعب می شوند. گل ها به رنگ زرد روشن و گاهی بنفش مایل به سفید بوده و گرده افشانی توسط حشرات انجام می گیرد. میوه ها به صورت نیام، خمیده و به طول 11-3 سانتی متر و محتوی 20-5 بذر زاویه دار و به طول 6-4 میلی متر است. بذر تخم مرغی شکل سخت با بویی قوی و طعمی تلخ دارد که رنگ آنها از زرد حنایی تا قهوه ای تغییر می کند [8]. شنبلیله طبق نظر حکمای طب سنتی از نظر طبیعت گرم و خشک است. دانه های شنبلیله دارای روغن به رنگ زرد طلایی بدون بو می باشد [2]. این گیاه در وهله اول به عنوان یک گیاه شناخته شده خوراکی است اما تحقیقات نشان داده است که عصاره برگ، ریشه، ساقه و دانه آن دارای خواص دارویی متنوعی است [9]. نام این گیاه از کلمه یونانی Trigonou به معنای مثلث، به دلیل مثلثی بودن شکل برگچه ها و “foenum-graecum” به معنای “greek hay” یا علف یونانی به دلیل کاربردهای فراوان آن در یونان باستان، گرفته شده است [2].
دامنه انتشار
این گیاه در جهان بیشتر در نواحی آسیای شرقی از جمله کشورهای هند، پاکستان، چین و ایران کشت داده می شود. در ایران این گیاه، جزو گیاهان بومی بوده و در نواحی شمال غرب و شمال شرق ایران می روید [7].
خواص
شنبلیله دارای ارزش غذایی بالایی است و مهمترین عناصر غذایی برگ آن کلسیم، فسفر، آهن، کاروتن، ویتامین C و پروتئین می باشد [4]. این گیاه ضد درد، ضد التهاب، ضد نفخ، ضد اسپاسم، پایین آورنده قند خون، قابض، مقوي قلب، صفراآور، ملين، خلط آور، كاهش دهنده كلسترول خون، كاهش دهنده چربي خون، كاهش دهنده پرفشاري خون، كاهش دهنده تري گليسريد خون، شير افزايي، مسهل، مقوي رحم و ضدكرم است [2]. اين گياه در درمان بيماری هايی مانند ديابت، يبوست، سوءهاضمه و كاهش كلسترول خون كاربرد دارد [10]. در ترمیم زخم ها و آبسه ها، درمان آرتریت، برونشیت، مشکلات گوارشی نیز موثر واقع می شود [9]. دانه شنبليله نه تنها اثر نرم كننده و رفع تحريكات جلدي دارد، بلكه دارويي است نيروبخش كه داراي اثر ترميم كننده قواي از دست رفته مي باشد. از اين نظر مصرف آن به خصوص در بيماران مبتلا به سل و افراد ضعيف به منظور فراهم آوردن ذخاير لازم در بدن مفيد است [3].
کاربرد
برگ ها (به صورت خشک شده و یا تازه) و دانه های شنبلیله مصرف خوراکی دارند [7]، در واقع برگ ها و دانه ها شنبلیله به غیر از کاربردهای دارویی برای اهداف متفاوتی از جمله در تهیه غذا در ایران، چاشنی پنیر در سوئیس، شربت و نوشیدنی تلخ در آلمان و تهیه نان در مصر مصرف می شوند [11]. مردم کشورهای خاورمیانه و خاور دور، با شنبلیله غذاهای متنوعی تهیه می کنند. در هند از پودر شنبلیله برای تهیه ادویه کاری استفاده می کنند. علاوه بر آن برگ ها را خشک می کنند و به عنوان چاشنی و طعم دهنده به کار می برند. دانه های این گیاه هنگام کباب شدن رایحه خوشی ایجاد می کنند که از آن در تولید چاشنی های صنعتی مثل وانیل، کارامل، تافی و شیره افرا نیز استفاده می شود. مردم شمال آفریقا جوشانده شنبلیله را به عنوان چای می نوشند [12]. چای شنبليله به عنوان يک ماده خون ساز و آرام بخش اعصاب استفاده فراوان دارد. امروزه نيز از روغن دانه اين گياه در فرانسه جهت عطرسازی و در آلمان به جای قهوه استفاده مي شود [6]. تخم شنبلیله را می توان به ماست اضافه و آن را میل کرد. در سبزی قرمه هم از برگ شنبلیله استفاده می شود. شنبلیله را می توان در کوفته، آبگوشت و در سوپ هم استفاده کرد. در استفاده از شنبلیله در قرمه سبزی باید احتیاط کرد چون مقدار زیاد آن طعم غذا را تلخ می کند [نگارنده].
احتیاط
بطور کلی مصرف آن در زنان باردار و مادران شيرده توصيه نمي شود [6]. با توجه به مطالعات انجام شده پيشنهاد مي شود كه در مصرف بذر شنبليله در خانم هاي شيرده، موارد ذيل مورد توجه قرار گيرد:
- شنبليله در خانم هایي که علايم آسم و يا سابقه به هم خوردگي دستگاه گوارشي دارند با احتياط مصرف شود.
- ميزان مصرف در حداقل ممكن كه اثر ايجاد كند، تنظيم شود.
- در خانم هاي ديابتي، داراي فشار خون و بيماران قلبي از مصرف شنبليله اجتناب شود.
- در خانمهاي داراي پوست حساس، از چسبهاي پوستي براي بررسي حساسيت به شنبليله استفاده شود.
- خانم هايي كه وارفارين با آسپرين مصرف مي كنند، احتياط نمايند.
- خانم هايي كه براي خاصيت افزايش دهندگي شير، شنبليله مصرف مي نمايند، از مصرف طولاني مدت آن پرهيز نمايند، توصيه مي شود آزمايش زمان انعقاد خون و قند خون در مدت مصرف انجام شود [2].
تداخلات دارویی
- دانه های اين گياه حاوی کومارين است و در صورتي که همراه با آسپرين و داروهای ضد انعقاد نظير وارفارين و هپارين استفاده شود سبب افزايش احتمال خونريزی مي شود. بنابراين توصيه مي شود بيمار حداقل 7 روز قبل از هر گونه عمل جراحي مصرف گياه را قطع کند.
- شنبليله سبب تشديد اثرات داروهای پايين آورنده کلسترول و قند خون مي شود.
- از آنجایي که دانه شنبليله حاوی ترکيبات استروئيدی است احتمال تداخل آن با داروهای هورموني وجود دارد.
- به علت داشتن مقدار زيادی فيبر و موسيلاژ ممكن است جذب ساير داروها را مختل کند. لذا حداقل 2 ساعت قبل يا بعد از مصرف دارو از خوردن شنبليله پرهيز گردد [6].
منابع
1- صادق زاده اهری داود، حسندخت محمدرضا، کاشی عبدالکریم، عمری احمد، تنوع ژنتيكي و وراثت پذيري عمومي برخي صفات مورفولوژيك شنبليله در شرايط آبياري محدود، مجله بهنژادي نهال و بذر، شماره 2، 1393.
2- حسنزاده الناز، رضا زاده شمسعلی، شمسا سید فاضل و همکاران، مروری بر خواص درمانی و فیتوشیمیایی شنبلیله، فصلنامه گیاهان دارویی، سال نهم، دوره دوم، 1389.
3- جابری مسلم، برادران رضا، موسوی سید غلامرضا، اقحوانی شجری مهسا، اثر کودهای زیستی و آبیاری بر خصوصیات فیزیولوژیکی گیاه دارویی شنبلیله، مجله علمی پژوهشی اکوفیزیولوژی گیاهی، سال نهم، شماره 32، 1397.
4- اسدی صادق، چائی چی محمدرضا، عباسدخت حمید و همکاران، بررسی ویژگی های کیفی علوفه سورگوم و شنبلیله تحت تاثیر کودهای نیتروژنه (زیستی، شیمیایی و تلفیقی) در نظام کشت مخلوط افزایشی، مجله علوم گیاهان زراعی ایران، دوره 44، شماره 3، 1392.
5- https://www.exotic-seeds.store/en/home/fenugreek-seeds-trigonella-foenum- graecum.html?product_rewrite=fenugreek-seeds-trigonella-foenum-graecum
6- زائر سمانه، افرسیابی مهین، مروری بر خواص درمانی و فواید گیاه شنبلیله در طب سنتی، دومین همایش بین المللی و پنجمین همایش ملی گیاهان دارویی و کشاورزی پایدار، همدان، 1395.
7- فرهپور محمدرضا، آقایی محمد، ارزیابی اثر ترکیب ژل آلوئهورا و عصاره هیدرواتانولی شنبلیله بر بهبود روند التیام زخم تمام ضخامت برشی پوست در موش آزمایشگاهی دیابتی، آسیب شناسی درمانگاهی دامپزشکی، دوره 9، شماره 4، 1394.
8- محب الدینی مهدی، محمد زاده فاطمه، تقی ال ابراهیم محمد، ارزیابی تنوع ژنتیکی ژنوتیپ های شنبلیله بومی ایران با استفاده از صفات مورفولوژیکی، یازدهمین کنگره علوم باغبانی ایران، دانشگاه ارومیه، ارومیه، 1398.
9- نیکروش محمدرضا، جلالی مهدی، بررسی تاثیر دانه گیاه شنبلیله بر بیماری دیابت (در محیط آزمایشگاهی)، مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی بیرجند، دوره 10، شماره 2، 1382.
10- صدری سکینه، پوریوسف مجید، سلیمانی علی و همکاران، ارزیابی صفات زراعی رازیانه (Foeniculum vulgare Mill.) و شنبلیله (Trigonella foenum-graecum L.) در کشت مخلوط، علوم گیاهان زراعی ایران، دوره 45، شماره 4، 1393.
11- بزازی نجمه، خدامباشی محمود، محمدی شهرام، تاثیر تنش خشکی بر خصوصیات مورفولوژیک و اجزای عملکرد گیاه دارویی شنبلیله، مجله تولید و فرآوری محصولات زراعی و باغی، سال سوم، شماره هشتم، 1392.